HEDONISME EN VERSLAVING: DE PARADOX VAN HET GENOT
Lezing Kamermans Kermis, De Balie, 9 maart 2012.
Goedenavond,
Ik wil het vandaag met u hebben over de paradox van het genot. Het doel van de hedonist is het genot, het ogenblikkelijke, fysieke en sensuele genot van het moment. Maar aan dat genot, daar kun je ook aan ten onder gaan: in ieder geval in de ogen van anderen.
Die paradox van het genot komt vandaag de dag vooral aan de orde in debatten rondom het gebruik van drugs en rondom verslavingsgedrag.. Als historicus die momenteel werkzaam is bij het Universitair Medisch Centrum in Utrecht heb ik nogal wat onderzoek gedaan naar de geschiedenis van drugsgebruik en verslaving in onze maatschappij, en ik zal hier de link proberen te leggen tussen de geschiedenis van het hedonisme en het hedendaagse perspectief op verslaving.
Ik zei zoeven, aan dat genot, daar kun je aan ten onder gaan: in ieder geval in de ogen van anderen. Het was dan ook voor velen geen toeval dat de Franse arts en wijsgeer Julien Offray de Lamettrie in het jaar 1751 op veertigjarige leeftijd overleed… na het eten van een vleespastei. Voor priesters en theologen was dat een ‘vingerwijzing Gods’, zoals zijn Nederlandse vertaler schreef. Want Lamettrie had beweerd dat genot, zoals bij het eten van een vleespastei, het enige doel van het leven is, genotzucht de natuurlijke drang van de mens, en dat de cultuur alleen maar gedrag aanleert dat die drang verstikt en de mens ongelukkig maakt.
Stellingen
- Het debat over het hedonisme wordt gekenmerkt door vrees en waarschuwing: Lamettrie sterft door een vleespastei, drugs rotten je brein weg.
- Maar het debat wordt ook gekenmerkt door de belofte van bevrijding en zelf-emancipatie, juist door het zoeken naar genot.
Wat brengt het hedonisme van de achttiende eeuw en het huidige wetenschappelijke verslavingsperspectief samen? Ze staan beiden in de traditie van materialisme en van de fysiologische bepaaldheid van onze gedachten en gevoelens. Het materialisme en sensualisme van de achttiende eeuw zijn natuurlijk directe voorlopers van ons huidige wetenschappelijke denken. Maar het hedonistisch perspectief is uit dat denken verdwenen, zo is mijn bewering – tenminste rond verslaving.
Lamettrie is als radicale verlichtingsfilosoof een van de voorlopers van het materialistische en voor menigeen reductionistische beeld van de mens, tot uiting gebracht in de titel van zijn meest beruchte traktaat: L’homme machine, de mens (is) een machine.
L’homme machine is een metafoor die zijn functie als beeldspraak allang overstegen heeft en als feitelijke beschrijving van de werkelijkheid wordt gezien. De mode is vandaag de dag de mens te zien als een verlengstuk van zijn DNA, als een geprogrammeerd apparaat in dienst van een abstracte evolutie, als gedetermineerd door de bewegingen van de hersenstofjes. Daar is blijkbaar ook behoefte aan, zie de verkoopcijfers van de bestseller van Dick Swaab, Wij zijn ons brein. Net zoals bij Lamettrie en andere materialistische Verlichtingsoffensieven gaat het hier om dingen die we ‘kunnen zien’, en tegenwoordig zelfs kunnen ‘meten’. Het lijkt dus zintuiglijke kennis, als we er even van afzien dat we apparaten en modellen nodig hebben om deze dingen te kunnen zien en meten – het zijn geen dingen die ons werkelijk ‘voor ogen staan’. Ik ben hier zelf minder geïnteresseerd in de laatste stand van wetenschappelijke ‘feitenvorming’ op dit gebied, als in wat het betekent voor onze kijk op het genot en op hedonisme.
Lamettri,e staande in een lange traditie van hedonistische filosofen van Epicurus in de Oudheid via Gassendi, Diderot en de markies De Sade naar hedendaagse levenskunstenaars en epicuristen, gaf namelijk een morele betekenis aan van zijn machinemetafoor. Als we een machine zijn die door de natuur gemaakt is om genot te zoeken, en wel concreet, fysiek en intellectueel genot – heerlijke drank en spijzen, seks en erotiek, kunstwerken en mooie conversatie – dan is dat ook wat we moeten doen. We moeten ons onttrekken aan elke ‘pie in the sky’, aan de belofte van pindakaas op ons brood maar dan pas morgen, aan de grootheidswaanzin van vorsten en nationale staten die door middel van geweld hun wil willen opleggen aan anderen, en vooral aan het fanatisme van godsdiensten, priesters, en ideologieën die ons willen opofferen aan hun luchtkastelen, en ons dwingen tot een onnatuurlijk en seksloos leven. Dit is de grote belofte van het achttiende-eeuwse hedonisme: de geëmancipeerde en autonome mens, levend in een verlichte en tolerante maatschappij. Ware vrijheid en ware tolerantie, dat wil zeggen de vrijheid om te mogen doen wat je wilt, en de tolerantie voor anderen om dat ook te doen, en te zeggen en te denken wat ze willen.
Ik denk dat Lamettrie dan ook verbaasd zou zijn om 260 jaar na zijn dood een maatschappij te zien, waarin ‘liberalisme’ en ‘vrijheid’ woorden zijn die hoog in de vaandels worden gevoerd van de overheid, maar waarin dit opeens betekent dat je niet meer tolerant hoeft te zijn, en dat je niet de vrijheid hebt om te genieten van wat je wilt. Vanuit een breder maatschappelijk perspectief gezien is de materialistische visie op de mens als machine opeens niet langer brenger van de belofte van autonomie en emancipatie. Want bijvoorbeeld hersenonderzoek wordt nu – vaak tegen de bedoelingen van de onderzoekers in – gebruikt om aan te tonen dat de natuur verkeerd geconstrueerd kan zijn. Dit is een fundamentele notie: dat er productiefouten zijn gemaakt die kunnen voeren tot pathologisch gedrag, tot verslaving (letterlijk van de mens een slaaf maken, dus het tegendeel van de doeleinde van de verlichting) en tot maatschappelijke schade. Het kan dan ook geen toeval zijn dat het woord verslaving nu op allerlei soorten gedrag wordt toegepast die vroeger om religieuze redenen werden afgekeurd, en met name gedrag dat geen maatschappelijke of sociale waarde lijkt te hebben, maar alleen genot als doel heeft: we hebben dus nu niet alleen drugsverslaafden, maar ook seksverslaafden en zelfs modeverslaafden. Lamettrie zou er niets meer van begrijpen.
‘Verslaving is een psychiatrische aandoening of ziekte, die kan ontstaan bij kwetsbare mensen indien zij zichzelf verslavende, psychoactieve stoffen toedienen. Dan ontstaat een gedrag dat wordt gekarakteriseerd door hunkering (craving) en chronisch gebruik van drugs/alcohol, ondanks dat de gebruiker weet dat dit heel slecht voor hem is en catastrofale consequenties kan hebben op langere tijd.’
(Ton Schoffelmeer, hoogleraar psychofarmacologie, VU medisch centrum)
Het centrale woord hier is craving. De hunkering naar iets, het hedonistische streven naar genot, is hier een pathologische eigenschap geworden, die door een afwijking van de hersenen niet meer gecontroleerd kan worden. Zoals DSK zich moet vergrijpen aan de schoonmaaksters in zijn hotelkamers of aan de vrouwen die hem interviewen.
Het beloningscircuit in de hersenen speelt in het neurobiologisch onderzoek naar verslaving een grote rol. Het uitvoeren van een genotzuchtige handeling geeft een aangename hersenprikkel; het brein onthoudt dat en wil die prikkel opnieuw. Bij wegvallen van de prikkel ontstaan onthoudingsverschijnselen. Het gaat hier om uitermate gecompliceerde processen, waarbij verschillende pathways tussen de zenuwcellen in de hersenen betrokken zijn, vaak in combinatie. Voor drugsverslaving hebben Chinese onderzoekers er al vijf geïdentificeerd. Gedacht wordt nu dat de stof die hierbij verantwoordelijk is dopamine is, een van de neurotransmittoren in ons zenuwstelsel. Dopamine wordt vanuit het ene hersengebied (ventraal augmentum) afgegeven aan andere hersengebieden (waaronder de nucleus accumbens), waardoor de aangename prikkel ontstaat.
Het woord craving is niet volkomen toevallig Engels: het toont niet alleen de invloed van de Angelsaksische wetenschappen in ons land, maar het model zelf komt uit de Verenigde Staten. Een centrale rol heeft hierin speelt het Amerikaanse NIDA, het National Institute on Drug Abuse in Bethesda, Maryland, USA. Al sinds de jaren negentig van de vorige eeuw bepleit het NIDA een visie op verslaving als een chronische hersenziekte, met sociale en genetische componenten, en met comorbiditeit met andere geestelijke en fysieke aandoeningen, zoals schizofrenie. Lange termijnveranderingen in je hersenstructuur leiden tot controleverlies over drugsgebruik, craving, en het zoeken naar vervullen van die craving ondanks negatieve consequenties.
Dit is zeker niet het enige model in verslavingsonderzoek maar wel een van de meest invloedrijke, deels denk ik omdat het mooi aansluit bij maatschappelijke tendensen om ‘schuld’ voor situaties bij mensen zelf te leggen, in plaats van bij hun omgeving. Het model wordt ook en niet in het minst door publieksmedia zonder problemen toepasbaar verklaard op ander dwangmatig gedrag: gokken, seks, eten en drinken, en winkelen. Al die activiteiten dus waar de achttiende-eeuwse hedonist met volle teugen van probeerde te genieten (Carpe diem). Al deze activiteiten zouden dezelfde zenuwbanen in de hersenen volgen: uit epidemiologische en genetische studies blijkt bijvoorbeeld dat dwangmatige gokkers ook meer geneigd zijn tot excessief gebruik van alcohol en drugs. Gezocht wordt naar andere drugs, chemische middelen, die de werking van bijvoorbeeld gokgedrag of het kijken naar pornografie in het beloningscircuit tegengaan, dus de fouten van de natuur corrigeren.
Het onderzoek naar hersenstofjes is natuurlijk heel mooi en prachtig en zal vast mooie dingen opleveren, die ons in hersenscans en grafische modellen kan worden voortgezet als ‘de werking van de hersenen’ en de vorming van de menselijke geest. Visuele weergaves krijgen we dankzij technieken als functional magnetic resonance imagining (MRI) waarbij hersenactiviteit wordt vastgelegd via de veranderingen in de toevoer van zuurstof in ons bloed, en positron emission topography (PET) waarbij de aanwezigheid van een bepaalde stof in het lichaam wordt gevolgd.
Je ziet hier de kracht van een visuele weergave van de verslaving: het toont de ‘gatenkaas’ die je van je brein maakt als je drugs gebruikt. Daarbij zijn er wel wetenschappers nodig om uit te leggen wat je ziet, net als het kind Lamettrie van de priester moest horen wat God wilde. In beide gevallen wordt de natuurlijke genotzucht ‘gemedieerd’, door bemiddeling van anderen een halt toegeroepen. Om het gechargeerd te stellen, de exegese van de Bijbel wordt vervangen door de exegese van de beeldvormende technieken van ons hersenweefsel.
Dit neurobiologische perspectief roept een hele reeks van filosofische en meer praktische vragen en problemen op. Een daarvan is die van de vrije wil. Als er een stoornis is in de hersenmachine die jij bent, kun je dan nog zelf verantwoordelijkheid nemen voor je gedrag? Voor Lamettrie was genotzucht een keuze, een keuze die tegengehouden werd door onderdrukkende en conditionerende instanties als de georganiseerde religie, maar die je desondanks zelf kon maken. In het neurobiologisch perspectief waarvan hij toch een van de voorvaderen is de zaak omgekeerd. Genotzucht is nu iets waar je je tegen zou moeten verzetten. Als ik dat zo zeg weet ik dat hersenonderzoekers als Schoffelmeer zich hierin helemaal niet zouden herkennen, en vinden dat er met mate best genoten mag worden. Niettemin past hun onderzoek volmaakt bij de tendens in de maatschappij om genot verdacht te vinden. De nieuwsgierige genotzucht van jonge mensen, die net als jonge apen of de natuurvolkeren van de Verlichting het genot van alles wensen te onderzoeken, is nu niet alleen vanuit een religieus of ander moreel perspectief verdacht zoals ten tijde van de Verlichting, ook de wetenschap doet hier nu aan mee.
De mens als machine die bestaat uit atomen. In de oudste versie van de atoomleer, bij de Griekse wijsgeer Democritus, vallen de atomen in een rechte lijn door het universum, in een onveranderlijk en gedetermineerd patroon. Voor Epicurus was dit niet bevredigend: hij vond het idee een aantasting van de gemoedsrust, de ataraxia, die elk mens kon bereiken door zijn leven met een gematigde en geraffineerde genotzucht en levenskunst te leiden. Maar hoe kon dat als de mens niet vrij was om keuzes te maken? Volgens Epicurus dwarrelen de atomen dan ook door het heelal in steeds veranderende en onvoorspelbare patronen, in een chaos die de ware wijsgeer omhelst, want in die chaos is hij vrij.
De vrije wijsgeer zoekt zijn natuurlijke genotzucht te bevredigen, maar, aldus Epicurus, op een verstandige manier en zonder zichzelf schade te berokkenen. De verslaafde genotzoeker zoekt zijn natuurlijke genotzucht te bevredigen, maar berokkent zichzelf daarbij volgens de hersenwetenschappers schade. De natuur is dus problematisch geworden.
Achttien jaar na de dood van Lamettrie, in 1768, kwam de Comte de Bougainville met twee Franse schepen op een reis om de wereld aan op Tahiti. Hier trof hij het natuurlijke paradijs aan waar Lamettrie en andere Verlichtingsfilosofen van droomden, zonder bezit, met vrije seks, een leven gewijd aan het genot – dat dachten ze althans. Het verslag van de reis van Bougainville enthousiasmeerde de wijsgeer Denis Diderot, die nog eens de maatschappelijke consequenties uit het relaas van Bougainville voor het leven in Frankrijk zelf benadrukte. Een andere Franse aristocraat ging in dezelfde tijd nog verder: voor de markies de Sade was elke natuurlijke handeling goed, inclusief moord, sadisme, en het laten van winden. Hij bekritiseerde de Franse revolutie dan ook dat ze niet ver genoeg ging: in zijn Filosofie van de slaapkamer (1795) roept hij de Fransen op nog een stap verder te gaan, en alle wetten af te schaffen. Paradoxaal genoeg blijkt de voorvechter van sadisme en absolute vrijheid en natuurlijke genotzucht hier ook een tegenstander van de guillotine: individuele moorden zijn natuurlijk en goed, maar die gepleegd door de staat niet.
Is genot goed als het bijdraagt aan de maatschappij, maar wordt het verdacht als het gaat om het zoeken naar de autonome mens? En helemaal als er ontregeling plaatsvindt? Maar doen de goddelijke markies en de drugsverslaafde zichzelf kwaad, of de cultuur waarin ze leven en dus anderen?
Vijf jaar geleden baarde de toenmalige minister-president Jan Peter Balkenende nogal wat opzien in de media en het parlement door pleidooien voor een terugkeer naar wat hij noemde de ‘VOC-mentaliteit’. Dit schoot menigeen in het verkeerde keelgat. Hoewel de kennis over het verleden van de meeste Nederlanders zonder meer beperkt kan worden genoemd, waren de initialen ‘V.O.C.’ bij velen toch bekend. De Verenigde Oost-Indische Compagnie was de eerste multinationale onderneming ter wereld en speelde een sleutelrol in onder meer de de handel in nu voor de consument verboden drugs als opium, en in de schepping van een Nederlands koloniaal rijk in gebieden als het huidige Indonesië, Maleisië, Ceylon en Zuid-Afrika. Balkenende associeerde de VOC-mentaliteit dan ook met de daadkracht, durf en ondernemingslust die hij in het moderne Nederland vaak miste.